Reform edebiyatının öncülerinden Gelibolulu Mustafa Âlî'nin Nushatü's-Selâtin isimli eseri üzerine eleştirel bir inceleme

Abstract

Gelibolulu Mustafa Âlî onaltıncı yüzyılın önde gelen bürokrat ve entelektüellerinden biridir. Bir orta düzey bürokrat olarak devlet bünyesinde çeşitli görevlere atanmıştır, ancak bir medrese mezunu olarak hep daha üst makam beklentisinde olduğundan meslek yaşamı tatminsizlikle geçmiştir. Çeşitli alanlarda çok sayıda eser bırakmıştır. Mustafa Âlî'nin Nushatü's-Selâtin adlı eseri nasihatname yazım geleneğinde belli bir değişimin göstergesi olarak önemli bir kaynaktır. Yazar, III. Murat'a sunduğu bu çalışmasını 1586'da bitirmiştir. Dört bölümden oluşan eserde bir de "Hatime" yer alır. Yaşadığı çağın güncel sorunlarına değinmekle, nasihatlerini bu sorunlardan yola çıkarak oluşturmakla ve sorunların önemli bir kısmında kendi yaşadığı örneklere atıfta bulunmakla klasik nasihatname yazım geleneğinden ayrılır ve yeni bir tarzın ilk örneğidir. Yirminci yüzyıl ortalarında şekillenen bir yaklaşım, nasihatnameleri, yazarlarının yaşadıkları çağa tanıklık eden belgeler olarak görür ve Osmanlı tarihinin kaynakları arasında kabul eder. Buna bağlı olarak Osmanlı İmparatorluğu'nun onaltıncı yüzyıl ortalarından başlayarak gerilediği tezi ortaya atılır. 1980'lerde gelişen karşı tez ise gerileme iddiasının dayanaksız olduğu, tarihsel gerçeklere dayanmadığı savını ileri sürer. Bu sav, nasihatname gibi kaynakların tarih öğrenmek için kullanılamayacağını savunur ki Nushatü's-Selâtin de bu noktada gündeme gelir. Yazarın bu eserini kişisel mesleki yükselme beklentisiyle dikkat çekmek için abartılı yazmış olması nedeniyle nasihatnamelere neden güvenilemeyeceğinin bir örneği olur. Bu tez çalışması, Nushatü's-Selâtin'i tarihsel bağlamı içine oturtabilmek için eseri nasihatname yazımında, siyaset düşüncesi kavramı ve Osmanlı'daki şekillenmesi bağlamında ve devlet yönetimi kavramları ölçeğinde inceler. İnceleme sonunda, eserin bir tarihsel olay kaynağı değil, bir siyaset düşüncesi eseri olduğu, abartı vb. iddialarının bu nedenle anlamsız olduğu ve Osmanlı siyaset düşüncesi tarihi açısından değerli olduğu yargısına ulaşır.

Gelibolulu Mustafa Âlî is one of the leading Ottoman bureaucrats and intellectuals of the sixteenth century. As a medium-level bureaucrat, he was appointed to various posts in the government, but was dissatisfied due to his expectations as a university graduate. He has written a number of books in various fields. His Nushatü's-Selâtin is examplary for the change in the genre of mirrors to princes. The work was completed in 1586 and dedicated to Murat III. It consists of four chapters and a supplement. It distinguishes from the classical writing of mirrors to princes by dealing with the actual problems of his lifetime, formulating advices based on these problems, and referring to incidences in his own experience. It signals a new style in the genre. An approach having taken place in the mid-twentieth century views works in this genre as writers testimonials of their ages and, based on the information gathered from these books, argues that the Ottoman Empire entered the stage of decline in the mid-sixteenth century. The anti-thesis in the 1980s however attacks the decline argument contending that it is groundless and does not reflect the historical realities. The anti-thesis argues that the genre of mirrors to princes cannot be utilised in efforts to explore history. As an evidence, Nushatü's-Selâtin was written with career expectations and exaggeration to draw attention of top government officials. Aiming to contextualise it in its historical conditions, this dissertation examines Nushatü's-Selâtinin the context of advice literature, in the context of the concept of political thinking and its Ottoman formation, and in reference to the fundamental concepts of governance. In conclusion, the dissertation finds that the book is a valuable source for the history of the Ottoman political thinking, not as a source for the study of historical development. It therefore argues that the claims of exaggeration and the like are irrelevant.