Sûfî düşüncenı̇n kurucu şahsı̇yetlerı̇nden Muhâsı̇bî ve Hakîm et-Tı̇rmı̇zî: Kavramsal bı̇r mukayese

Abstract

Tasavvufun müstakil bir İslamî disiplin olma sürecine katkı sunan öncü şahsiyetler arasında Hâris b. Esed el-Muhâsibî (öl. 243/857) ve Hakîm et-Tirmizî (öl. 320/932) özel önemi haiz şahsiyetlerdir. Zira onlar genel olarak tasavvufun kendilerinden sonraki seyrini belirleyen yaklaşımları yanında Ebû Hâmid el-Gazzâlî ve Muhyiddîn İbnü’l-Arabî gibi büyük mütefekkirleri derinden etkileyen fikirleri ile tanınırlar. Böylesine güçlü tesire sahip bu iki büyük ismin yaşadıkları dönemde tasavvufî muhitlerde yaygın şekilde gündem oluşturan hemen her hususta ortaya koydukları görüşler genel olarak üç ana mesele ekseninde yoğunlaşmıştır: İnsanın mahiyeti, bilgi/marifet ve ahlâk. Bu kapsamda Muhasibî’nin ilk olarak dile getirdiği çeşitli fikirleri ya olduğu gibi tekrarlayan ya da biraz daha ileri taşıyan en mühim isim Hakîm et-Tirmizî’dir. Bununla birlikte söz konusu sûfilerin düşünceleri arasında zaman zaman önemli farklılıkların olduğu da muhakkaktır. Muhâsibî’nin Hakîm et-Tirmizî üzerinde bırakmış olduğu etkinin izleri Hakîm et-Tirmizî’nin eserlerinin çoğunda bariz bir şekilde tespit edilebilecek düzeydedir. Nitekim Tirmizî çeşitli eserlerinde insanın manevî yönünü oluşturan kalp, ruh ve nefs gibi latifeleri ele alıp değerlendirirken doğrudan Muhâsibî’nin fikirlerine dayanır. Bunun dışında sûfîler açısından önem arz eden ilim ve marifet konuları yanında tevekkül, tevbe, mahabbet, mücâhede, riyâzet, uzlet, halvet, zikir, üns ve kurbet gibi meselelerin ele alınış tarzı yanında ulaşılan sonuçlar noktasında da Muhâsibî Hakîm et-Tirmizî’ye öncülük etmiştir.

Al-Hârith b. Asad al-Muhâsibî (d. 243/857) and al-Hakîm al-Tirmidhî (d. 320/932) are of specific importance among the leading figures who contributed to the process of sufism as an independent Islamic discipline. Because they are generally known for their approaches that determined the course of sufism after them and their ideas that deeply influenced great thinkers such as l-Ghazzâlî and Ibn al-Arabî. The views expressed by these two great personalities with such a strong influence on almost every issue that was widely discussed in sufi circles during their lifetime were concentrated on three main issues: the nature of human being, knowledge/ma‘rifa (inner knowledge) and morality. In this context, the most important name is al-Hakîm al-Tirmidhî, who either repeats the various ideas that al-Muhâsibî has expressed for the first time or carries them a little further. However, it is certain that there are important differences between the ideas of these sufis from time to time. The traces of al-Muhâsibî's influence on al-Hakîm al-Tirmidhî are at a level that can be clearly detected in most of al-Hakîm al-Tirmidhî's works. As a matter of fact, al-Tirmidhî directly bases on al-Muhâsibî's ideas in his various works, when he considers and evaluates the subtleties (latâ’if) such as heart, soul and nafs (self, ego) that constitute the spiritual aspect of man. Apart from this, al-Muhâsibî and al-Hakîm al-Tirmidhî pioneered in the way of dealing with issues such as reliance (tawakkul), repentance (tawbah), divine love (mahabbah), struggle (mujâhadah), spiritual training (riyâdah), retreat (ʿuzlah), seclusion (khalwah), remembrance (dhikr), intimacy and closeness (uns and qurbah), as well as the issues of knowledge (ʿilm) and inner (maʿrifah) and ingenuity, which are important for the sufis.