Sağlıkta büyük veri: Ulusal düzenlemeler ve veri kayıt sistemlerinin tıp etiği açısından incelenmesi

Abstract

Büyük Veri’nin itici gücünü sağlık verileri oluşturmaktadır. Bu verilerin çok büyük miktarlarda işlenebilir olması ve dijital alana aktarılması gibi nedenlerle bu veriler, çeşitli etik sorunları beraberinde getirmiştir. Bu sorunlar mahremiyete yönelik kaygıların ötesinde ahlaki değerlerin dönüşümü, kitlesel gözetim, toplum manipülasyonu ve insan hakları ihlalleri gibi başlıklarda tartışılmaktadır. Ek olarak bu sorunlar çerçevesinde sağlığa erişim, sağlık hakkı, hasta hakkı, sağlıkta mahremiyet ve özerklik, verilerin kötüye kullanılması, ifşa edilmesi ve sağlık hizmetlerinin geleceğinin nasıl şekilleneceği gibi başlıklar da sorgulanmaktadır. Bu tartışmalardan hareketle ülkemizde kişisel sağlık verilerinin korunmasını düzenleyen mevzuatı ve sağlık veri tabanlarını etik açısından inceleyerek bir durum saptamasında bulunmak, Büyük sağlık verisinin yaratabileceği değer sorunları karşısında önemli bir gereksinimdir. Tezin amacı bu gereksinime katkı sağlamak amacıyla kişisel sağlık verilerinin korunmasıyla ilgili ulusal düzenlemelerin ve sağlıkta kullanılan veri tabanlarının neden olduğu etik sorunları saptamak ve bu sorunları meslek ahlakı yükümlülükleri ve insan hakları temelinde önleyecek veya giderecek öneriler geliştirmektir. Tezde iki aşamalı soyut bir analiz gerçekleştirilmiştir. uluslararası etik kılavuzlarda üzerinde uzlaşı sağlanmış olan toplum yararı, minimum veri, hassas veri, eşitlik ve adalet, özerklik, mahremiyet ve gizlilik ilkeleri bu analize temel oluşturmuştur. Bu bağlamda veriler altı başlık altında gruplandırılmış ve tanımlanmıştır. Analizin birinci aşamasında Türkiye Anayasası başta olmak üzere kişisel verilerle ilgili kanun, tüzük, yönetmelik, yönerge ve Kişisel Verileri Koruma Kurulu'nun rehberleri olmak üzere toplam 44 düzenleme belirlenmiştir. İkinci aşamada sağlık hizmetleri basamaklarını temsil eden veri tabanları ve mobil sağlık uygulamaları seçilmiştir. Belirlenen bu düzenleme ve veri tabanlarının tanımlanan altı ilke ile ne kadar uyumlu olduğu sorgulanmıştır. Bu tezde Türkiye’deki kişisel verileri korumayı amaç edinen temel düzenlemeler ve sağlık hizmetlerinde kullanılan veri tabanlarının uluslararası etik kılavuzlarda belirlenen toplum yararı, minimum veri, hassas veri, eşitlik ve adalet, özerklik ile mahremiyet ve gizlilik ilkesi ile uyumlu olmadığı saptanmıştır. Temel bir düzenleme olan Kişisel Verileri Koruma Kanunu’nun 6. maddesinin 3. fıkrası ve 28. madde, bu ilkelerden hiçbiri ile uyumlu olmadığı belirlenmiştir. Özerklik açısından düzenlemelerdeki ve veri tabanlarındaki ortak sorun aydınlatılmış onamla ilgilidir. Veri tabanları ve mobil uygulamalara işlenen hassas veriler ve bu programların uygulanma biçimleri açısından mahremiyet ve gizliliğe ilişkin risk yaratabilecekleri tespit edilmiştir. Sağlık veri tabanlarına işlenen yarı yapılandırılmış bilgiler, bireyleri kategorilere ayırmak ve sınıflandırmak gibi temel bir işleve sahiptir. Bu işlev, bireyleri hedef olarak belirlemeyi kolaylaştırmaktadır. Dolayısıyla sağlıkta Büyük Veriyle, sağlık verilerinin mahremiyet ve gizliliğini korumak giderek güçleşmekte, ortaya çıkabilecek etik sorunlar çeşitlenmektedir. Bu sorunları önlemek ve gidermek amacıyla uluslararası etik kılavuzlarda altı ilke belirlenmiştir. Bu ilkeler geliştirilmeye ve tartışmaya açıktır. Bu tezde ülkemizde halihazırda veri işleme sürecine dair durumun bu ilkelerle uyumlu olmadığı gösterilmeye çalışılmış ve somut bir şekilde pratikte karşılığı bulunan bu ilkelere uygun yaklaşımların benimsenmesinin başta devletin bir ödevi olduğu vurgulanmıştır.

Health data is the driving force of Big Data. Due to the fact that these data can be processed in large quantities and transferred to the digital field, these data have brought along various ethical problems. These issues are discussed in topics such as transformation of moral values, mass surveillance, manipulation of society and violations of human rights beyond privacy concerns. In addition, within the framework of these problems, titles such as access to health, right to health, patient right, privacy and autonomy in health, misuse and disclosure of data and how the future of health services will be shaped are also questioned. Based on these discussions, it is an important requirement to determine the situation by examining the legislation regulating the protection of personal health data and health databases in terms of ethics in our country, in the face of the value problems that big health data can create. The aim of the thesis is to determine the ethical problems caused by the national regulations on the protection of personal health data and the databases used in health, and to develop suggestions to prevent or eliminate these problems on the basis of professional ethics obligations and human rights. A two-stage abstract analysis was carried out in the thesis. The principles of community benefit, minimum data, sensitive data, equality and justice, autonomy, privacy and confidentiality, which have been agreed in international ethical guidelines, formed the basis of this analysis. In this context, the data are grouped and defined under six headings. In the first stage of the analysis, a total of 44 regulations, including the Turkish Constitution, laws, statutes, regulations, directives, and the guides of the Personal Data Protection Board, were determined. In the second stage, databases and mobile health applications representing the health services steps were selected. It was questioned how compatible these regulations and databases were with the six principles defined. In this thesis, it has been determined that the basic regulations aiming to protect personal data in Turkey and the databases used in health services are not compatible with the principles of community benefit, minimum data, sensitive data, equality and justice, autonomy and privacy and confidentiality determined in international ethical guidelines. It has been determined that paragraph 3 of article 6 and article 28 of the Personal Data Protection Law, which is a basic regulation, is not in compliance with any of these principles. In terms of autonomy, the common problem in regulations and databases concerns informed consent. It has been determined that sensitive data processed in databases and mobile applications and the way these programs are implemented may pose risks to privacy and confidentiality. Semi-structured information processed into health databases has the basic function of categorizing and classifying individuals. This function makes it easy to set individuals as targets. Therefore, with big data in health, it is getting harder to protect the privacy and confidentiality of health data, and ethical problems that may arise are diversifying. In order to prevent and resolve these problems, six principles have been determined in international ethical guidelines. These principles are open to development and discussion. In this thesis, it has been tried to show that the current situation regarding the data processing process in our country is not compatible with these principles, and it has been emphasized that it is the duty of the state to adopt approaches in accordance with these principles, which have a concrete equivalent in practice.