Ayıntâbî Mehmed Efendi`nin Tibyân tefsiri ve Osmanlı toplumundaki yorum değeri

Abstract

Osmanlı halkının okuduğu tefsirlere bakıldığında bunlardaki tasavvufî ağırlık açıkça görülür. İlmiye sınıfı daha çok ilmî tarzda yazılan Arapça tefsirleri okurken, halkın genelde Türkçe’ye tercüme edilen Tefsîrü Ebi’l-Leys es- Semerkandî, Mevâhib-i Aliyye ve Tibyân gibi tefsirleri okuduğunu müşâhede ediyoruz. Bu tefsirlerin en temel özellikleri rivayete ve tasavvufî yorumlara fazlaca yer vermeleridir. Böyle olmayanlar da mütercimlerce bu açılardan zenginleştirilmiştir. Bu çalışma, Ayıntâbî Mehmed Efendi’nin Tibyân Tefsiri’nin metodunu incelemek ve bu tefsirin Osmanlı toplumundaki yerini belirlemek amacıyla hazırlanmıştır. Tibyân Tefsiri, Hıdır b. Abdurrahman el-Ezdî ed- Dimaşkî’nin et-Tibyân fî tefsîri’l-Kur’ân adlı Arapça tefsirinin genişletilmiş ve yeniden düzenlenmiş Türkçe tercümesidir. Padişah IV. Mehmed’in arzusu üzerine Ayıntâbî Mehmed Efendi tarafından yazılmıştır. Osmanlı toplumunun dînî hayatına ve Kur’ân anlayışına büyük ölçüde te’sir eden Tibyân Tefsiri, Muhtevasının Osmanlı toplumunun geleneksel İslâm anlayışıyla paralellik arz etmesi, İlk Türkçe matbu tefsir olması, üslûbunun anlaşılır ve kolay olması, muhtasar ve tam bir tefsir olması gibi çeşitli sebeplerle Osmanlı toplumunda büyük bir rağbet görmüştür. Dokuz defa Arap iki defa da Latin harfleriyle Mısır’da ve İstanbul’da basılmıştır. Tibyân Tefsiri ilmî bir gâyeyle değil de Kur’ân’ın mânâsını halkın anlaması amacıyla “avâmî” bir üslupla yazıldığı için, tefsir ilmine yeni şeyler katma noktasında yetersiz kalmasına rağmen geniş halk kitleleri tarafından büyük rağbet görmüştür. Osmanlıda Tanzîmât’tan II. Meşrutiyet’e kadar en fazla basılan Türkçe tefsir olmuştur.

This study aims to examine the method of Ayıntâbî Mehmed Efendi’s Tafseer al-Tibyan and indicate its position in Ottoman society. When one looks at the commentaries on the Qur’an read by Ottoman society, he or şhe understood that a lot of them vere mystical charecter. While the scholars of Ottoman read Arabic commentaries written in academic way. The people was reading mystic commentaries of Abu al-Lays al- Samarkandi, Mavahib I Aliyyah, Tibyan and several other commentaries. The most important peculiarity of these was that they were written in a narrative and mystic way-interpreters were expanding all the commentaries in this way. Tafseer al-Tibyan is the interpretation of al-Tibyan fi Tafseer al-Qur’an, by Hızır b. Abdurrahman in Arabic language. İt was prepared for the wish of ruler (sultan) IV. Mehmed. İt became very popular and affected their religious life and understanding of the Qur’an. Because its content is similar with understanding of the Qur’an in Ottoman society, it is the first puplished Turkish commentatory and it could be understood easly becouse of its clear language, it has been puplished nine times with Arabic and two times with Latin characters in Cairo and İstanbul. Tafseer al-Tibyan wasn’t written for the purpose of that it couldn’t contribute new things to Tafseer. İt was puplished numerously from Tanzimat to II. Meşrutiyet.