Felsefi kelam çerçevesinde İbn Sina'nın kelama etkisi

Abstract

Ortaçağ İslam Dünyasının büyük düşünürü İbn Sînâ sadece tıp ve felsefe gibi alanlarda değil, dinî ilimlerde de geniş etkilere yol açmış bir isimdir. Kelâm tarihi özelinde İbn Sînâ’nın etkisi Gazâlî ile başlatılmaktadır. Eş‘arî kelâm ekolüne mensup olan Gazâlî, İbn Sînâ’nın eserlerini inceleyerek sistematik tarzda eleştiri getiren ilk kelâmcı olma hüviyetindedir. Gazâlî ile başlayan ve Fahruddîn Râzî gibi alimlerle doruğa ulaşacak olan, felsefenin kelâm ilmine dahil edilme sürecinde tek yönlü değil, aksine karışık mekanizmalar söz konusudur. Kelâmcılar İbn Sînâ’nın düşünce ve eleştirilerini dikkate almışlar, ancak bunu yaparken onun duruşlarını kendi düşünce geleneklerini temele alarak ve bir arka plana oturtarak gerçekleştirmişlerdir. İbn Sînâ’nın kelâmı etkisininin mahiyetini konu alan bu tez, bu etkiyi kelâmın en temel problemini oluşturan uluhiyet anlayışı etrafında ve İbn Sînâ’nın sisteminin merkezindeki kavramlar olan zorunluluk-imkân kavramları çerçevesinde ele almaktadır. İbn Sînâ etkisinin Fahrüddîn Râzî sonrasında iyice belirginleşmesi olgusu karşısında, İbn Sînâ’dan Râzî’ye kadarki yaklaşık iki yüzyıllık döneme yoğunlaşmaktadır. Bunu yaparken İbn Sîna’nın ele alınan konulardaki etkisinin kelâmî gelenek içinde hangi noktalarda değerlendirilmesi gerektiğini önemle vurgulamaktadır. Bu amaca yönelik olarak, tezde ilk olarak İbn Sînâ’nın kelâmî düşünceyle nasıl bir iletişim içinde olduğu incelenmiş, sonra Allah’ın vâcibü’l-vücûd olarak isimlendirilmesinde ve buna bağlı olarak Allah’ın varlığını ispatta kullanılan “imkân delili”nde İbn Sînâ’nın ne derece rolü olduğu sorgulanmıştır. Kelâmın uluhiyyet ve varlık anlayışında iki önemli başlık olan varlık-mahiyet problemi ve Allah’ın sıfatlarının niteliği konuları çerçevesindeki değerlendirmelerle tez sonlandırılmıştır.

As a monumental figure in the Middle Ages, Avicenna’s influence was not only in medicine and philosophy, but in religious sciences as well. His influence in the history of Islamic theology (Kalam) began with al-Ghazali, for the latter was the first theologian who analyzed the works of Avicenna and supplied systematic criticisms. There are different mechanisms to be considered in the process of amalgamation of the philosophy into Kalam, a process which started with al-Ghazali and reached its peak with Fakhr al-Din alRazi. Theologians took into consideration Avicenna’s stances and criticisms but they did so by considering the classical kalamic heritage and putting them in the proper backgrounds. Taking as a subject Avicenna’s influence on Islamic theology, this study examines its subject matter by focusing on the most important terms in Avicenna’s ontology, i.e., the terms necessity and possibility, and thus addressing the concept of deity and being in Islamic theology. It focuses on the two centuries after Avicenna till Fakhr al-Din al-Razi since the kalamic literature after alRazi considerably exhibits Avicennian character. In doing so, the study stresses how the Avicennian influence is considered and evaluated in issues dealt with. As regards the plan of the study, Avicenna’s kalamic background is examined first. Then, the primary issues such as naming God as “the necessary being” and the ontological proof for the existence of God are addressed. In the last chapters, two important issues in the Islamic theology, i.e., the problem of the distinction between essence and existence and the attributes of God are put in close examination in the context of the above-mentioned Avicennian influence.