Vakfiyelere göre Osmanlı Devleti’nin son asrında Eskişehir vakıfları (1818-1920)

Abstract

Vakıflar İslam medeniyetinin ilk dönemlerinden beri sosyal hayatın önemli bir parçası olduğu gibi Osmanlı şehirlerinin gelişmesine ve imar edilmesine de büyük katkı sağlamıştır. Camiler, medreseler, hastaneler, köprüler, hanlar, hamamlar gibi din, eğitim, sağlık ve belediye hizmetleri vakıflar aracılığıyla yürütülmüştür. Çalışmamızın konusu XIX-XX. asırlarda Eskişehir vakıflarıdır. Ankara Vakıflar Genel Müdürlüğü arşivinde konuyla ilgili 114 adet vakfiye tespit edildi. Eskişehir vakıfları, vakıf kurucuları ve sosyal statüleri, menkul ve gayrimenkuller, hizmet alanlarına göre vakıflar ve gelir giderlerle vakıf görevlileri olmak üzere dört bölümde ele alınmıştır. Vâkıflar sosyal statülerinin yanı sıra muhacir veya yerli halktan olup olmadıklarına göre incelenmişlerdir. Bu bağlamda yeni göç eden halkın kurdukları köyler ve mahalleler tespit edilmeye çalışılarak Eskişehir’in demografik durumu ortaya konulmaya çalışılmıştır. Para vakıfları hakkında ulema arasında yaşanan tartışmaların halkı çok etkilemediği, yapılan tartışmalar bir yanda dururken halkın daha çok menkul vakfettikleri görülmektedir. Dini vakıflar yoğunlukta olmakla beraber az miktarda eğitim vakfı ve ailevî vakıflar da bulunmaktadır. Vakıflarda görevlendirilen kimseler için maaşlar bağlanmış ve böylece pek çok kişi istihdam edilmiştir. Yaptığımız incelemede Eskişehir’deki vakıfların hayatın farklı alanlarında olmakla birlikte özellikle din hizmetlerinde yoğunlaştığı müşahede edilmiştir.

Foundations (waqfs), as well as being an important part of the social life since the earliest periods of the Islamic civilization, also made a major contribution to the construction and the development of Ottoman cities. The costs of religious, educational, health and municipal services including the operations of mosques, madrasahs, hospitals, bridges, inns, and bathhouses are all covered with foundations. The focus of our work is foundations established in Eskişehir in the 19th and 20th centuries. 114 foundations are identified in the Ankara Vakıflar Genel Müdürlüğü (Ankara Foundations General Directorate) archives. Eskişehir foundations are analyzed in four sections; founders and their social status, being either moveable or immoveable properties, service areas, and budget and attendants. Foundations are also analyzed according to the founders’ being whether locals or immigrants. In this context, we have tried to ascertain the demographic structure of Eskişehir by identifying the villages and neighborhoods established by immigrants. It is observed that the public is not affected by polemics among scholars about the estates since most of the foundation properties are moveable. While the religious foundations are majority, there are also a few educational and family foundations. Compensation is provided for attendants and therefore foundations are provided employment for a significant amount of people. With our analysis, we have identified that while foundations are established for various areas of civil life they are mostly focused on religious services.