Uygur Türkçesinde geçmiş zaman Halide İsrail’in “Keçmiş” romanı örneğiyle.

Abstract

Bu çalışmada, Uygur Türkçesinde dil bilgisel geçmiş zaman incelenmeye çalışılmıştır. Çalışmanın derleme kaynağı olarak Halide İsrail’ın “Keçmiş” adlı romanı seçilmiştir. Tezin amacı, Uygur Türkçesindeki geçmiş zamanın ifade edilişi, geçmiş zamanı anlatan ek ve yapıların çok işlevli kullanımını kapsamlı bir şekilde betimlemektir. Bununla birlikte zamanı belirlemede etkili olan unsurları saptayarak geçmiş zamanın işaretleyicileriyle bunların arasındaki bağlantıları ortaya koymaktır. Bu bakış açısıyla konuya bütüncül olarak yaklaşılmış, geçmiş zaman konusu geniş bir biçimde ek, sözcük, sözcük öbeği, cümle, metin bağlamında ayrıntılı biçimde ele alınmıştır. Geçmiş zaman konusu incelenirken kılınış, görünüş, kanıtsallık, kiplik konularından da yararlanılmıştır. Ayrıca zaman çözümlemesi için mutlaka incelenmesi gereken olay zamanı, konuşma zamanı, referans zamanı ilişkilerine de yer verilmiştir. Çalışmanın giriş bölümünde tezin kapsamı, amacı, önemi, derlemi ile yöntem ve sınırlılıkları açıklanmıştır. “Zaman Kavramı ve Zamanla İlgili Konulara Genel Bir Bakış” başlıklı birinci bölümde gerçek zaman ve dil bilgisel zaman kavramlarıyla ilgili genel bilgiler, zaman türleri ve konuyla ilgili bazı çalışmalar verildikten sonra ana hatlarıyla kılınış, görünüş, kanıtsallık, kiplik konularına değinilmiştir. Çalışmanın ikinci bölümünü oluşturan inceleme kısmında “Uygur Türkçesinde Geçmiş Zaman” olarak belirlenen zaman ekleri ve zaman ekleriyle kurulu yapılar “Eylem Cümlesinde Geçmiş Zaman Anlatan Ek ve Yapılar”, “Geçmiş Zaman Dışı Anlatan Ek ve Yapıların Geçmiş Zaman İçin Kullanımı”, “Ad Cümlelerinde Geçmiş Zaman Anlatan Ek ve Yapılar” ve “Ad Cümlerlerinde Geçmiş Dışı Biçimlerinin Geçmiş Zamanı Anlatması” başlıkları altında incelenmiştir. Sonuç bölümünde incelemeden elde edilen veriler ve çalışma süresince başvurulan kaynaklar sunularak çalışma tamamlanmıştır.

The past tense of Uyghur Turkish is researched in this study. Halide Israel's novel Kechmish is evaluated as the compilation source of the study. The aims of this thesis are to describe the expression of the past tense of Uyghur Turkish and the multifunctional usage of the past tense markers in a comprehensive way, to explore the elements that are effective in determining the time and indicate the relationship between past tense markers and the elements. To achieve these points, the past tense is extensively studied at the level of suffix, word, phrase, sentence and text in detail. Meanwhile, it benefits from discussion of aktionsart, aspect, evidentiality and modality issues. Besides, to support the key topic of past tense, some imperative researches about the event time, speech time and reference time are also included. In the introduction of this thesis, the scope, purpose, significance, materials, methods and limitations are represented. In the first chapter “Overview of Time Concept and the Related Topics about Time”, after general information about the real time and time in linguistics, the classification of time, and some works on these subjects have been given, topics of aktionsart, aspect, evidentiality and modality are mentioned with the main line. In the second chapter “The Past Tense of Uyghur Turkish”, time suffixes and structures which are composed of time suffixes are analyzed, this chapter consists of these parts: “Suffixes and Structures Marking Past Tense in Verb Clauses”, “Usage of Non-Past Tense Markers for Past Tense in Verb Clauses”, “Suffixes and Structures Marking Past Tense in Noun Clauses” and “Past Tense Marker Function of Non-Past Tense Forms in Noun Clauses”. In the conclusion, the results obtained from the analysis are provided.