Denetim uygulamaları açısından ilk dönem İslam toplumunun sosyolojik bir değerlendirmesi

Abstract

Bu çalışmanın amacı ilk dönem İslam toplumunda var ise denetim uygulamalarını tespit edip değerlendirmektir. Bu bağlamda, Hz. Peygamber ve Râşid halifeler dönemindeki denetimle ilgili olan veriler doküman incelemesi yapılarak oluşturulmuştur. Toplanan veriler içerik analizi yoluyla yorumlanmıştır. Gözetim ve toplumsal denetimin etraflıca anlaşılabilmesi için kavram farklı açılardan ele alınarak genel çerçeve oluşturulmuştur. Araştırmada, denetimin sosyal, iktisadi ve idari alanlardaki uygulamaları irdelenmiş, elde edilen bulgular bu kapsamda ortaya konulmuştur. Hem modern öncesi hem de modern dönem pratikleri ile ilk İslam toplumundaki denetimin farklılaşan ve benzeşen noktalarına dikkat çekilmiştir. Çalışmada yer verilen uygulamalar, denetimin kavramsal çerçevesinin dışına çıkılmadan değerlendirilmiştir. Hz. Peygamber ile Hulefâ-i Râşidîn döneminde, zamanın ihtiyaçları ve şartlarıyla örtüşen, yönetici tarafından dahi olsa tecessüs sınırını aşmayan ve sistematik olmayan toplumsal denetim ve gözetim pratikleri görülmektedir. Elde edilen veriler neticesinde, ilk dönem İslam toplumunun hususi bir denetime sahip olduğu sonucuna ulaşılmıştır.

This study aims to establish and evaluate social control practices in the first Islamic society, if there is any. Accordingly, documentation relevant to control practices at the periods of Prophet Mohammad and Rashidun was investigated and analyzed by employing descriptive analysis method. To fully define the scope, we established conceptual framework of surveillance and social control mechanism and discussed various aspects of the definitions. Findings of the study were reported within this framework by analyzing social, administrative, and economical aspects of social control practices. Similarities and differences of control practices in the first Islamic society to the pre-modern and modern practices were highlighted. The examples given in the study were analyzed in accordance with the conceptual framework of social control. Obtained findings indicated the presence of social control practices that are characteristic to the first Islamic society. Such practices that matched with the requirements of the time and conditions were observed during Prophet Mohammad and Rashidun. Even when practiced by ruling class, social control was not inquisitive and systematic.