Uludağ kütlesi kuzeydoğusunda şehirleşmenin olduğu alüvyal fanlar üzerinde taşkın duyarlılık analizi

Abstract

Alüvyal fanlar dünya üzerinde birçok noktada özellikle yerleşme ve tarım faaliyetleri açısından tercih edilen morfolojik birimlerin başında gelmektedir. Ancak alüvyal fanların ve besleyici havzalarının sahip olduğu morfolojik özelliklerden dolayı bu alanlar sık sık sel-taşkınların görüldüğü sahalar olarak karşımıza çıkar. Bu çalışmanın amacı; üzerinde yoğun kentleşmenin olduğu Marmara Bölgesi'nin en yüksek kütlesi olan Uludağ'ın kuzey-kuzeydoğu yamaçlarında yer alan alüvyal fanların ve besleyici havzalarının taşkın üretme potansiyellerinin araştırılmasıdır. Bu amaç doğrultusunda çalışmada kullanılan temel altlık veriler; 1:5000 ölçekli planlardan elde edilen 5m çözünürlüklü Sayısal Yükseklik Modeli (SYM) verisi, farklı tarihli Corine arazi kullanım verileri, yüksek çözünürlüklü uydu görüntüleri ile arazi çalışmalarıdır. Oluşturulan 5 metre çözünürlüklü SYM'den drenaj havzaları ve alüvyal fan alanları üretilmiştir. Drenaj havzalarına vektör veri tabanlı morfometrik analizler(çizgisel, alansal ve rölyef) uygulanmış ve sonuçlar taşkın duyarlılıkları açısından değerlendirilmiştir. Alüvyal fan alanlarında kullanılan yöntemlerin başında ise havza/fan morfometrik analizleri gelmektedir. Bu kapsamda alüvyal fanların alan, uzunluk, eğim, akış süreci gibi bazı morfometrik parametrelerini kullanarak, gerisindeki drenaj havzaları ile olan morfometrik ilişkileri ortaya konulmuştur. Alüvyal fan alanlarında morfometrik yöntemler dışında beşeri kaynaklı olan arazi kullanım özellikleri, fan yüzeyindeki karayollarının uzanış doğrultuları, köprülerin varlığı ve fan alanlarındaki drenaj alanlarında yapılan yanlış veya yetersiz dere ıslah çalışmalarının da etkisi taşkın duyarlılığı açısından değerlendirilmiştir. Sonuç olarak, Uludağ kütlesinin kuzeyinde batıdan doğuya doğru Gökdere, Akçaalan, Devrengeç, Çukuryayla, Kaplıkaya, Erikli, Kocabalıklı, Küçükbalıklı, Çardakseki, Değirmenönü ve Deliçay drenaj havzalarının varlığı tespit edilmiştir. Bu havzaların önünde ise alansal olarak birbirinden farklı dördü alüvyal yelpaze dördü ise alüvyal koni olan 8 adet alüvyal fan sistemi tespit edilmiştir. Fanları besleyen havzaların taşkın duyarlılığı açısından Deliçay ve Gökdere yüksek, Kaplıkaya, Çardakseki, Akçaalan, Devrengeç, Küçükbalıklı, Değirmenönü, Kocabalıklı, Erikli ve Çukuryayla havzaları orta duyarlılık derecesine sahip olduğu tespit edilmiştir. Bu havzaların taşkın üretme potansiyeline karşılık olarak alüvyal fanlarda ise Erikli, Devrengeç ve Çukuryayla çok yüksek, Kaplıkaya, Gökdere ve Akçaalan yüksek, Balıklıdere ve Deliçay orta duyarlılık değerine sahip olduğu tespit edilmiştir.

Alluvial fans are one of the most preferred morphological units in many places worldwide, especially in terms of settlement and agricultural activities. However, due to the morphological features of alluvial fans and feeder basins, flooding occurs frequently. This study investigates the flood generation potential of alluvial fans and feeder basins located on the north-northeast slopes of Uludağ, the highest mass of the Marmara Region, where urban settlement is intense. The research employs the 5m resolution Digital Elevation Model (DEM) data obtained from 1:5000 scale plans, different dated Corine land use data, high-resolution satellite images, and findings from field studies. Drainage basins and alluvial fan areas are produced using 5m resolution Digital Elevation Model (DEM) data. Vector data-based morphometric analyses (linear, areal, and relief) are applied to the drainage basins, and the analysis results are discussed in terms of flood vulnerability. Basin/fan morphometric analysis is well-known and widely accepted among the methods used in alluvial fan area studies. In this context, the morphometric parameters of alluvial fans, such as area, length, slope, and flow process, examine their morphometric relations with the drainage basins behind them. Apart from morphometric methods in alluvial fan areas, the role of human-induced land-use characteristics, the direction of the highways on the fan surface, the presence of bridges and the effects of improper or insufficient stream improvements in drainage areas are discussed in terms of floods. In the research findings, Gökdere, Akçaalan, Devrengeç, Çukuryayla, Kaplıkaya, Erikli, Kocabalıklı, Küçükbalıklı, Çardakseki, Değirmenönü and Deliçay drainage basins from west to east in the north of Uludağ mass has been determined. In front of these basins, eight alluvial fan systems, four of which are alluvial fans and four of which are alluvial cones, are determined as spatially different. In terms of flood vulnerability of the basins feeding the fans, Deliçay and Gökdere were found as high, Kaplıkaya, Çardakseki, Akçaalan, Devrengeç, Küçükbalıklı, Değirmenönü, Kocabalıklı, Erikli and Çukuryayla basins as medium susceptible. In response to the flooding potential of these basins, Erikli, Devrengeç and Çukuryayla are listed as very high, Kaplıkaya, Gökdere and Akçaalan as high, Balıklıdere and Deliçay as medium-vulnerable alluvial fans. Kaplıkaya basin and its fan have the highest flood generation capacity.