Caʻferî fıkıh usûlünde Murtazâ el-Ensârî ekolünün delil anlayışı

Abstract

Bu çalışma Caʻferî fıkıh usûlünde Murtazâ el-Ensârî ekolünün delil anlayışını konu edinmektedir. Ekolün kurucusu olan Şeyh Murtazâ el-Ensârî (öl.1281/1864), kendisinden bir önceki nesil âlimlerinin çabalarına da dayanarak Caʻferî fıkıh usûlünü ana karakterine bağlı kalmak suretiyle yeniden yapılandırmıştır. Ensârî’nin usûlü yeniden yapılandırma çabasının en yoğun ve görünür olduğu alan ise deliller bahsidir. Mükellefin psikolojik durumunu esas alarak ulaştığı bilgi değeri açısından delilleri hiyerarşik bir düzenlemeye tabi tutan Ensârî mantık ve felsefe kökenli terminolojiyi kullanarak bu alanda metot, kavramlar, teoriler ve meseleler düzeyinde bir dönüştürme sağlamış ve adeta klasik ile modern dönem arasında bir köprü görevi görmüştür. Onun deliller bahsi başta olmak üzere usûl ilmine dair ortaya koyduğu sağlam temeller, yine onun merciʻ-i mutlak olma avantajını kullanarak oluşturduğu ilmî ortamda yetişen müctehidler tarafından ana hatlarıyla benimsenmiş ve yeni katkılarla güçlendirilerek mezhebin hâkim usûl anlayışı konumuna yerleşmiştir. Tarihte ve günümüzde ciddi bir Müslüman kitlenin amelî mezhebi olan ve halen İran İslam Cumhuriyeti Devleti’nde hukukun dayanağını teşkil eden Caʻferî mezhebinin hâkim usûl anlayışını temsil eden Ensârî ekolünün ana hatlarıyla ilmî çevreler tarafından bilinmesi ve fıkıh usûlü ilminin merkezinde yer alan deliller hakkındaki yaklaşımlarının anlaşılması gerektiği düşüncesiyle yola çıkan çalışmamız, giriş, üç bölüm ve sonuçtan oluşmaktadır. Giriş bölümünde araştırmanın önemi, amacı, yöntemi ve kaynakları ortaya konulmuştur. Birinci bölümde ekolün bağlı olduğu Caʻferî fıkhı ve söz konusu fıkhın dayandığı usûl ilmi genel hatlarıyla ortaya konulmuş, ardından Ensârî ekolü ve usûl anlayışı hakkında tanıtıcı bilgilere yer verilmiştir. İkinci bölümde Ensârî ekolünün delil anlayışının temelinde yer alan epistemolojik zemin irdelenmiştir. Üçüncü bölümde ise ekolün yeni bir epistemolojik zemine oturttuğu deliller hiyerarşisi izlenerek onun her bir delil hakkındaki yaklaşımı üzerinde durulmuştur. Sonuç bölümünde ise Ensârî başta olmak üzere ekol âlimlerinin, devraldıkları ilmî mirastan faydalanarak aklî ilkeler temelinde, yeni kavramlar, yeni meseleler ve yeni bir sistematikle Caʻferî mezebine özgün bir delil anlayışı ortaya koydukları, bu minvalde tahkîk yöntemi ile devraldıkları gelenekle hesaplaşarak daha önce yaygın olarak kabul edilen bazı delilleri yeniden temellendirdikleri, icmâ ve şöhret gibi özellikle füruʻ-i fıkıhta önemli bir boyutta işlevsel olan bazı delillerin hüccet olamayacağına hükmettikleri, akıl delilini hem şerʻî hüküm istinbâtı noktasında hem de bazı delilleri ispat noktasında daha önce olmadığı kadar işlevsel hale getirdikleri, usûl-i ameliyyeyi sistemleştirerek müctehidin konumunu güçlendirip fıkha geniş bir alan açtıkları ve bütün bunları yaparken de mezhebin ana karakterine bağlı kaldıkları kanaatine varılmıştır.

This study deals with the mentality of evidence of al-Ansari School in the Ja'fari uṣūl al-fiqh. Murtaḍā (Murtazā) b. Muḥammad Amīn al-Anṣārī (d. 1281/1864), the founder of the school, restructured the Ja'fari fiqh method by adhering to its main character, based on the efforts of the scholars of the previous generation. The most intense and visible area of Ansari's effort to reconstruct the method is the issue of evidence. Ensârî has subjected the evidence with reference to the hierarchical arrangement in terms of the information value it has reached based on the psychological state of mukallaf (religiously responsible or accountable). By using the logic and philosophy-based terminology, it has provided a transformation in the level of methods, concepts, theories and issues in the subject of evidence. In this context, it has almost acted as a bridge between the classical and the modern period. The strong basis that it constituted for the science of methodology, particularly the evidence, were adopted by mujtahids who grew up in the scientific environment created by himself using the advantage of marja al-mutlaq (being absolute authority), and by being strengthened with new contributions, it became the common method mentality of the sect. The Ja'fari sect is the practical sect of a considerable Muslim mass in history and today, and still constitutes the basis of law in the Islamic Republic of Iran. For this reason, it is important to know the Ansari school which is represented its dominant method mentality by its scientific circles, and to understand its approaches about the evidence that is at the center of the science of fiqh. Based on this idea, our study titled "The Evidence Understanding of al-Ansari School in the Jaʻfari Fiqh Method" consists of the introduction, three chapters and the conclusion. In the introduction, the importance, purpose, method and sources of the research are presented. In the first chapter, the Jaʻfari fiqh which the school is affiliated and the methodology of science which fiqh is based are presented in general terms, and then introductory information on the al-Anṣārī school and its mentality of method is given. In the second chapter, the epistemological ground, which is the basis of the mentality of evidence of the al-Anṣārī school is examined. In the third chapter, the hierarchy of evidence that the school has placed on the epistemological basis has been followed, and its approaches on each evidence have been emphasized. In the conclusion chapter, the following conclusions were reached: Scholars of the school, especially the Ansari, benefited from the scientific heritage which they had inherited, and on the basis of rational principles, new concepts, new issues and a new systematic mentality of evidence that is unique to the Ja'fari sect. In this way, they settled down with the tradition they inherited with the method of investigation and re-founded some evidences that were widely accepted before. They have ruled that some evidence, such as ijma and fame, which are functional to a significant extent especially in the fiqh of furuʻ, cannot be evidence. They have functionalized the evidence of reason more functional than before, both at the point of deduction of the Shari'ah judgment and at the point of proving some evidence. They have strengthened the position of the mujtahid by systematizing the usul al-amaliyya (practice principles) and have opened a wide area for fiqh. While doing all this, they adhered to the main character of the sect.