Trafik tıkanıklığının ekonomik analizi ve tıkanık kent içi yolların fiyatlandırılması

Abstract

Tam rekabet koşulları altında işleyen bir ekonomide, bir ekonomik faaliyetin sosyal bakımdan optimum düzeyde olabilmesi için, faaliyetin hacminin marjinal sosyal maliyeti ile marjinal sosyal faydası birbirine eşit olacak düzeyde gerçekleşmesi gerekir. Eğer bir faaliyetin marjinal sosyal maliyeti marjinal sosyal faydasından büyük ise bu faaliyetin düzeyinin bir vergiyle azaltılması, aksine marjinal sosyal faydası marjinal sosyal maliyetinden büyük ise bu faaliyetin düzeyinin bir sübvansiyon uygulamasıyla genişletilmesi gerekecektir. Trafik tıkanıklığının olduğu bir yolda araç kullanan tüm sürücüler birbirlerine gecikme ve daha fazla araç kullanma maliyeti (tıka nıklık maliyetleri) yükleyeceğinden, her bir sürücünün marjinal sos yal maliyeti, marjinal özel maliyetinden büyük olacaktır. Herhangi bir yolda, araç kullanımı için bir sınırlama olmadığında, trafik hacmi sürücülerin marjinal özel maliyetleri ile marjinal sosyal faydalarının eşit olduğu düzeyde gerçekleşecektir. Trafik tıkanıklığı dur ununda araç kullanmanın marjinal sosyal maliyeti marjinal özel maliyetinden; büyük olduğundan, yoldaki trafik hacmi sosyal bakımdan optimum düzeyden büyük olacak ve yol kullanımında bir etkinsizlik ortaya çıkacaktır. Trafik tıkanıklığı herhangi bir yolda ve herhangi bir zamanda ortaya çıkabilecek bir olgu ise de, daha çok büyük kentlerin merkezi yollarında ve işe gidiş geliş saatlerinde görülmektedir. Çünkü kent merkezleri ekonomik, kültürel ve sosyal faaliyetlerin yoğunlaş tığı yerlerdir ve özellikle de sabah işe gidiş ile akşam eve dönüş saatlerinde bu bölgelerde trafik yoğunluğu artmakta ve zirve talep sorunu ortaya çıkmaktadır. Kentiçi yollarda trafik tıkanıklığının arz ve talep yönünden olmak üzere İki temel nedeni vardır.. Talep yönünden nedeni, günümüz de motorlu araç sayısındaki hızlı artışın yetersiz olan yol alanı kullanım talebini arttırmasıdır. Arz yönünden nedeni ise, kentiçi yolları talebe cevap verecek şekilde genişletmenin, yol yapım maliyetlerinin çok yüksek olması nedeniyle, ekonomik olmaması ya da kentin tarihi dokusu nedeniyle, olanaksız olmasıdır. Bu iki temel nedenin yanısıra belirli saatlerde zirve talebin ortaya çıkışı, sorunu daha da arttırmaktadır. Ayrıca kentiçi yollarda parkeden araçlardan ücret alınmaması, yollarda parkeden araç sayısının çok olmasına yol açmakta ve bu araçlar hareket halindeki trafiğin kullanabileceği yol alanını daraltmaktadır. Böylece hareket halindeki araçlar için yetersiz olan yol alana daha da yetersiz hale gelmektedir., Kentiçi yollardaki trafik tıkanıklığı sorununu çözmek için alternatif çözüm yolları mevcuttur. Bu alternatif çözüm yollarından biri, yol kullanımına belirli yerlerde ve zamanlarda bazı araçlar için yasaklama getirmektir. Ancak böyle bir uygulamada, yol kullanımından kimin daha fazla fayda sağlayacağının nasıl belirleneceği sorusu ile böyle bir uygulamanın yaratacağı sosyal sorunlar önemli olacaktır. İkinci bir çözüm yolu kitle ulaşım sistemlerinin geliştirilerek daha az araçla daha çok kişinin taşınmasını sağlamaktır. Ancak bu çözümün başarılı olabilmesi, özel araç kullanıcılarının kitle ulaşım araçlarını kullanma eğilimine bağlı olacaktır. Eğer bu eğilim fazla değilse, tıkanık kentiçi yollarda özel araç kullanımına sınırlama getirmek gerekecektir. Tıkanık kentiçi yollarda özel araç kullanımına sınırlama getir menin bir yöntemi yol kullanımını fiyatlandırmaktır. Tıkanık kentiçi yolları fiyatlandırmaktan amaç yol kullanımında etkinliği sağlamak olduğundan, fiyatın, istenilen trafik hacmindeki marjinal sosyal maliyet ile marjinal özel maliyet arasındaki, fark kadar olması gerekecektir. Bu fiyatın belirlenmesinde, yol kullanımına olan talebin elastikiyeti önemli olmakla birlikte, herhangi bir yola çeşitli fiyat düzeylerinde oluşacak talebi belirlemenin belirli bir yöntemi olmadığından, etkinliği sağlayıcı fiyat, gözlemler yoluyla bulunacak marjinal özel araç kullanma maliyetinden yararlanarak bulunabilecektir. Yol kullanımını fiyatlamak için kullanılabilecek farklı yöntemler, tıkanık yolların kullanımına olan etkileri açısından dolaylı ye dolaysız fiyatlama yöntemleri olarak ikiye ayrılabilir. Dolaysız fiyatlama yöntemleri, tıkanık yolları fiyatlama amaçlarını gerçekleştirmede en etkili yöntemlerdir. Dolaylı fiyatlama yöntemler inden, park eden araçlardan ücret alınması ve farklılaştırılmış ruhsatlar uygulamaları ise, dolaysız fiyatlama yöntemleri kadar olmasa da, istenilen amaçların çoğunun gerçekleştirilmesinde yardımcı olabilecektir. Trafik tıkanıklığının olduğu bir kentiçi yolda fiyat uygulamasının toplumsal refah üzerindeki etkisi her yol için farklı olacaktır. Eğer fiyatlama uygulanacak yolda trafik tıkanıklığı aşırı ise veya tıkanıklığın aşırı olmadığı durumlarda yol kullanıcıları zamandan tasarrufa farklı değerler veriyor ise, uygulama toplumsal refahta net bir iyileşme sağlayacaktır. Ancak bu iki koşuldan birinin yerine gelmemesi halinde toplumsal refah üzerindeki etkisi, uygulamadan zararlı çıkanların zararlarının tazmin edilip edilmemesine bağlı olacaktır. Bu nedenle de fiyatlama uygulamasından elde edilecek gelirin kullanımı önem kazanacaktır. Tıkanık yolların fiyatlandırılmasından elde edilecek gelirin, kitle ulaşım araçlarını kullananlara devlet yardımı olarak verilmesi, bu ulaşım biçiminin maliyetlerini düşüreceğinden, daha çok kişinin bu ulaşım biçimini kullanmasına yol açabilecektir. Böylece yolu kullanan araç sayısı azalabilecektir. Uygulamanın gelir dağılımı üzerindeki etkisi ise, fiyatlama uygulananı yolda hangi gelir gruplarının hangi ulaşım biçimini kullandığına bağlı olacaktır. Tıkanık kentiçi yolları fiyatlamanın enflasyonu olumsuz yönde etkilememesi için uygulamanın, firmaların ulaşım maliyetlerini arttırıcı olmayacak şekilde yapılması gerekecektir.