Abdullah İlahi'nin hayatı, eserleri, Keşfü'l-Varidat'ın tahlili ve fikirleri

Abstract

Bayramiyye, Meevleviyye, Bektaşiyye gibi tarikatlara kaynaklık eden ve hemen tüm tarrikatların temsilcilerini kendine çeken Osmanlı toprakları, tasavvuf! düşüncenin daha geniş halk kitlelerine yayılmama, özellikle de tekke edebiyatının en değerli ürünlerini vermesine imkan tanımıştır. Diğer tarikatlara nazaran kuruluşunu geç tamamlayan Nakşibendiyye tarikatı, Ubeydullah Ahrar döneminden itibaren Anadolu-anmış, XV.asırda birbirlerine karıştırılan Ahmed İlahi ve Abdullah İlâhî vasıtasıyla Anadolu'da da yayılma imkanı bulmuştur. Nakşibendiyye 'nin bu ilk iki Anadolu temsilcisinin hayatları ve eserleri konusunda kaynaklarda verilen bilgilerin çelişkilerle dolu olduğu da bir vakıadır. Bu sebeple bu eserde gözetilen hedef, varlığını ve etkisini günümüze kadar sürdüren, kültürümüz üzerinde etkileri bulunan ve bugün bile en yaygın tarikatlar arasında yer alan Nakşibendiyye tarikatının ilk Anadolu halifesi Abdullah İlâhî'nin Nakşibendiyye ve tasavvufi düşünce içindeki yerini tesbit edebilmek ve imkan nisbetinde karışık noktaları aydınlığa kavuşturmaktır. Abdullah İlâhî'nin hayatı, eserleri ve tasavvuf! görüşlerinin incelendiği bu çalışma, XV.asrın genel bir değerlendirilmesinin yapıldığı ve İlâhî'nin Nakşibendiyye tarikatı ve Anadolu tasavvuf düşüncesi içindeki yerinin tesbit edilmeye çalışıldığı bir girişten ve üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde Abdullah İlâhî'nin hayatı, şahsiyeti ve tesirleri üzerinde durulmuştur. Çelişkili bilgilerin bir değerlendirilmeye tabi tutulduğu hayatı kısmından sonra hocaları, şeyhleri, İlmî, tasavvuf! ve edebî şahsiyeti hakkında bilgi verilmiştir. Tesirleri kısmında ise, tasavvufi ve edebî etkilerinin ardından halifeleri, müridleri ve kerametleri üzerinde durulmuştur. Eserlerinin incelendiği ikinci bölüm, üç ana başlıktan oluşmaktadır. Nisbeti doğrulanmış eserleri başlığı altında onun eserlerinin genel bir tanıtımı yapılmış, müellif ve eserin ismi, eserin dili, yazılış nedeni, yeri, zamanı, muhtevası ve nüshaları ile ilgili bilgi verilmeye garet edilmiştir. Keşfü'1-Varidât'm tahlili başlığı altında Şeyh Bedreddin, Vâridât'ının terceme ve şerhlerinden sonra Keşfü'l-Va-ridât'm genel bir tanıtımı yapılmış, ardından da Vâridât'taki tartışmalı konulara Abdullah İlâhî'nin getirdiği yorumlar üzerinde durulmuştur. Bu bölümün son kısmında ise Abdullah İlâhî'ye nisbet edilen eserler, kısa bir değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Üçüncü bölümde ise, Abdullah İlâhî'nin tasavvuf! görüşleri, kendi eserlerinden derlenip verilmeye çalışılmıştır. İlâhî'nin fikirleri, sırasıyla tarikat anlayışı, şeriat telakkisi ve tasavvuf! kavramlar başlıkları altında incelenmiştir.