Mahkeme sicillerine göre XVI. yüzyıl ilk yarısında Bursa vakıfları

Abstract

İslâm Tarihi’nin ilk dönemlerinden itibaren Müslümanların sosyal hayatında önemli fonksiyonlar icra eden vakıflar, Osmanlı Devleti döneminde İslâm Medeniyeti’nin köşe taşlarından biri olmuştur. Eğitim, sağlık, din, ticaret gibi insanların ihtiyaç duyduğu hemen her alan vakıfların hizmet sahaları içindedir. Bu çalışma ise Bursa Mahkeme Sicilleri’nde yer alan vakfiyeler ışığında, 16. yy. ilk yarısında Bursa vakıflarını incelemektedir. Vakıflar, vakıf kurucularının sosyal statüleri, vakfedilen mülklerin çeşitleri ve vakıfların hizmet alanlarına göre sınıflandırılmıştır. Vakıf kurucuları toplumdaki işlevsel rollerine göre gruplandırılırken statüler arasında yatay ve dikey hareketliliğin olduğu görülmektedir. Bu alanda özellikle azatlı kölelerin vakıflara iştirak oranlarının yüksek olması dikkat çekmektedir. Vakfedilen mülkler konusunda çeşitli tartışmaların yapıldığı fakat toplumun ulemâ arasındaki bu polemiklerden etkilenmediği, güçleri nispetinde menkul-gayr-i menkul mülklerini vakfettikleri görülmektedir. Vakıfların hizmet alanları ise vâkıfların niyetlerini yansıtmaktadır. Vakıflar daha çok dinî hizmetlere tahsis edilmekle birlikte yine tartışmalı konulardan olan ailevî vakıfların sayısı da azımsanamaz. Ayrıca eğitim, sosyal ve Haremeyn hizmetlerine yönelik vakıflar da oluşturulmuştur. Vâkıflar vakıflarda görev yapacak personel için de ücret tayin etmişlerdir. Böylece hayatın her alanında hizmet veren vakıflar sayesinde Osmanlı Devleti “Vakıf Medeniyeti” haline gelmiştir.

Foundations (waqfs) which have performed important function in the social life of Muslims since the earliest periods of Islamic history are one of the cornerstones of Islamic civilization. Their service includes almost every field such as education, health, religion, trade needed by people. The present study examines the foundations of Bursa in the first half of the 16th century on the basis of charters of waqfs in the registers of Bursa Court Records. The foundations are classifed according to their founders’ social status, the kinds of estates made over to the foundation, and their service. While the founders are grouped according to their functional roles, it can be seen that there is horizontal and vertical activity between the status. In this respect, it is especially striking that emancipated slaves’ ratio of participation is high. It is seen that diverse discussions were made on the estates made over to foundation but the community was not affected by polemics between the scholars and made the movable and real estates over to foundations as far as they could. The services of foundation reflect their intentions. The foundations were devoted to religious services mostly; however, the number of familial foundations which are one of the controversial issues can not be underestimated. In additon, there were foundations devoted to services about education, social life and Haramayn. The foundations established the wages for the staff working in the foundations. On balance, thanks to foundations serving in all area of life the Otoman Empire became “the civilaziton of waqfs”.