Tasavvuf ve dehşet yönetimi: Sûfîler, diğer dindarlar ve ateistlerin ölümlülük belirginliğine yönelik tepkilerinin kıyaslanması

Abstract

Dehşet yönetim kuramı (DYK), insanların ölümlülüklerinin farkına varmalarının onlarda eşsiz bir dehşet duygusuna yol açtığını ve insan davranışlarını yönlendiren en temel motivasyonun ölüm korkusu olduğunu iddia eder. Kurama göre insanlar bu duyguyu yönetmek için çeşitli psikolojik yapılara başvurmaktadır. Kuramda, ölümlüğün belirginleşmesinin yaratacağı kaygıyı yöneten en önemli yapılardan birinin dinî inanç olduğu ileri sürülmektedir. Bu çalışmanın temel amacı, İslam dinine özgü tasavvuf dindarlığına odaklanılarak DYK’nın ana iddialarını bireysel dindarlık anlayışına alternatif bir dinî yaşayış biçimi üzerinden sınamaktır. Bu amaç doğrultusunda 60’ı tasavvufla herhangi bir bağı olmayan dindar, 60’ı ateist ve 61’i sûfî olmak üzere toplam 181 katılımcıdan veri toplanmıştır. Farklı metinlerin okutulması yoluyla, her bir grupta yer alan katılımcılarının yarısı ölümlülük belirginliği manipülasyonuna, diğer yarısı diş ağrısı belirginliği manipülasyonuna maruz bırakılmıştır. Bulgulara göre, ölümlülük belirginliği dindar gruptaki katılımcılarda DYK’nın temel varsayımıyla tutarlı olarak ölüm düşüncesine ulaşılabilirlik ve dünya görüşü savunma düzeylerinde artışa yol açarken, ateist ve sûfî grubundaki katılımcılarda DYK’nın temel varsayımıyla tutarlı olmayan sonuçlara yol açmıştır. Ölümlülüklerini hatırlamak, hem ateistlerde hem de sûfîlerde ölüm düşüncesine ulaşılabilirliği artırmıştır. Ancak ölümlülük belirginliğinin sonucu olarak dünya görüşü savunma düzeyi ateist grupta değişime uğramazken, sûfî grupta azalmıştır. Bunlarla birlikte, her üç katılımcı grubunun da dinî/ateist dünya görüşleri konusunda daha hassas oldukları ve dinî/ateist dünya görüşlerine yönelik eleştirilere daha olumsuz karşılık verdikleri görülmüştür. Bu çalışmanın temel savı, DYK’nın iddia ettiğinin aksine, ölümü hatırlamanın tüm insan gruplarında dehşet duygusuna yol açmayacağı ve olumsuz sonuçlar üretmeyeceğidir. Sûfîlerde ölümlülük belirginliğinin dünya görüşü savunmasına yol açmaması bu savı destekler niteliktedir.

Terror management theory (TMT) claims that people's awareness of their mortality leads to a unique sense of terror and that fear of death is the most basic motivation that drives human behavior. According to the theory, people apply to various psychological structures to manage this emotion. In the theory, it is suggested that one of the most important structures that manage the anxiety caused by the mortality salience is the religiosity. The main purpose of this study was to test the main claims of the TMT through an alternative religious lifestyle to the understanding of individual religiosity by focusing on the piety of Sufism specific to the Islamic religion. For this purpose, data were collected from a total of 181 participants, 60 of whom were religious, 60 of whom were atheists and 61 of whom were sufis. Through the reading of different texts, half of the participants in each group were subjected to “mortality salience” manipulation and the other half to “dental pain salience” manipulation. According to the findings, the mortality salience led to an increase in the level of death thought accessibility and worldview defence in the religious group consistent with the basic assumption of the TMT, while in atheist and sufi groups it led to results that were inconsistent with the basic assumption of the TMT. Remembering their mortality has increased the death thought accessibility among both atheists and sufis. However, as a result of mortality salience, while the level of worldview defence remained unchanged in the atheist group, it decreased in the sufi group. In addition, it was observed that all three groups of participants were more sensitive to religious/atheist worldviews and responded more negatively to criticism of their religious/atheist worldviews. The main argument of this study is that, contrary to what the TMT claims, remembering death may not always lead to a sense of terror and will not produce negative consequences in all human groups. The fact that the mortality salience among sufis did not lead to a worldview defence supports this argument.